‘’Çin’’ araştırmaları çok eski tarihlerden günümüze değin incelenen bir sahadır ve dışarıdan bakıldığında istikrarlı, sabit kalıpları olan, kendi içine kapalı bir coğrafyanın ürünü ve tarihi olarak görülebilir ancak bu durum gerçeği tam olarak yansıtmaz çünkü Han (Çin) milletinin belirli bir kültürel çekirdeği bulunmaktadır ve bu çekirdek günümüzdeki Çin sınırının yalnızca küçük bir kısmını kapsamaktadır. Kalan büyük bölüm tarih boyunca farklı kültürlerden ve etnik yapılardan oluşmaktaydı. Bununla beraber kendine Çinli demeyip 19 ve 20.yy’da ‘’Zhongguo Minzu- 中华民族 kavramıyla kendini ifade eden – , ‘’Zhongguo’’ (merkezi devlet ya da dünyanın merkezi demektir) (1) Millet, geçmişten günümüze kendi menşeinden hanelerce yönetildiği kadar (belki de daha fazla) yabancı kavimler tarafından da yönetilmiş bir coğrafyada yaşamaktadır.
Tarihi süreç içerisinde ‘’Çin menşeli’’ hanelerin yanı sıra’ yabancı menşeli idareler kurulduğunu ifade etmiştim. Bunlar, Hun (Türk- Uygur dahil) Moğol, Tibet, Mançu kökenli idiler(2). Bu etnik kökendeki toplulukların haricinde, ‘’Çin’’ in temel çekirdeği olarak bilinen iki nehirdeki (Huang-ho ve Yang-tze) toplulukların kıyaslanması yapıldığında, batı-doğu doğrultusunda akan Sarı Nehir’deki (Huang-ho) insanlar ile yine batı-doğu’ya doğru akan ancak daha Huang Ho’ya göre daha güneyde olan Yang-tze’deki (Gök Irmak) insanların farklı kültürlerde ve farklı etnik yapılarda oldukları, bu nedenle iki kültür bölgesinin kaynaşmasının çok uzun süreç sonucunda mümkün olduğu bilinmektedir(3). İlginçtir ki, MÖ 1000’den önce Huang-ho ile Yang-tze’nin benzer bir iklime sahip olduğu bambu yetişme şartlarına ve muhtelif hayvanların bölgede bulunmuş olmalarına dayandırılmıştır(4). Zamanla Huang-Ho bölgesinin soğumasıyla Yang-tze’den farklılaştığı düşünülmektedir(5). Soğuma sürecinde ‘’Çin’’ menşeli olmayıp yabancı menşeli olduğu düşünülen-Zhou Hanesi’nin coğrafyadaki 800 yıllık bazen kuvvetli bazen ise sembolik bir iktidarı görülmüş(6), onun iktidarını ve coğrafyada oluşmuş diğer güçlerinin tamamını MÖ 221’de geleneksel olarak kuruluş tarihi MÖ 897 olarak bilinen Qin Hanedanı bitirmiştir (7). MÖ 221’de, ‘’Çin’in çekirdeği’’ olarak kabul edebileceğimiz coğrafyayı tek bir güç haline getiren Qin Hanedanı’nın hükümdarı Cheng (MÖ 246-210 hüküm süresi) Shi-Huang-di unvanını alır. Derk Bodde, Cheng’ten ilk imparator olarak bahsediyor ve aldığı ‘’huang-ti’’ unvanının Romalıların ‘’Augustus’’ unvanı ile benzeştirmektedir (8).
Qin(Chin) Hanedanının topraklarının günümüzdeki Çin sınırıyla karşılaştırılması. Qin Hanedanı’nın askeri harekatları için Cambridge Üniversitesi’nin History of China’nın ilk iki cildini okuyabilirsiniz.
Qin hanesinin merkezi günümüzün Shensi eyaleti civarında kalıyordu ve bu hanedan kendi dönemin kaynaklarınca Çin menşeli olmayan ve daha batıda bulunan Jung ve Ti’lere benzetiliyor, ‘’açgözlü’’ olmakla suçlanıyor ve onların yüreklerinin kurt ya da kaplana benzediği ifade ediliyordu (9). Konuralp Ercilasun, Qin Hanedanı’nın nüfusunun yarısının yabancı menşeli olduğunu ifade etmiş, Kürşat Yıldırım’da Qin Hanedanı’nın yabancı menşeli olabileceğini ifade etmiştir(10). Kökeninin tartışmalı olduğu Qin Hanedanı MÖ 206’da sonra ermiş ve yerini ‘’Çin’’ menşeli Han Hanedanı MÖ 202’de galip çıkıp, tek başına iktidar olmasıyla – en büyük rakip Xiang Yu idi- almıştır. (11) Ancak bu sefer karşısında Qin Hanedanı devrinin aksine kuzey sınırında güçlenmiş Hunlar bulunmaktaydı. Hun Hükümdarı Mo-tum (Mete) karşısında Pai-teng’te Han ordusu ciddi bir mağlubiyete uğraması nedeniyle MÖ 198 yılında yapılan anlaşmaya göre Han Hanedanı ‘’ho-chin’’ sistemiyle MÖ 130 arası ho-chin politikası uygulanmıştır(12). Bu durum Di Cosmo’ya göre herhangi bir milliyetçi rahatsızlık yaşatmazken(13) MÖ 130’lardan sonra ise artık atağa geçilmiş, tıpkı Qin devrinde olduğu gibi başkent Changan’ın kuzeyinde kalan Ordos’a insanlar yerleştirilmiştir. Qin ve Han idareleri bu yerleştirmeleri sadece batı bölgesine yapmıyorlardı, güney ve doğu kısımlara da insanlar yerleştiriyorlardı. Ancak bir süre sonra insan yerleştirmek yerine kendileri için savaşmaları adına göçebeleri sınırlara yerleştirilmesi daha ön plana çıkar oldu(14). Han Hanedanı (MÖ 206-MS 221), bir şekilde 400 yıl ayakta kaldı ve yerini miladın başından bu yana coğrafyada bulunan gerek kendi milletinden gerekse farklı etnik menşeli idarelere bıraktı. Coğrafyada tek bir devlet ancak MS 589’de Sui Hanedanınca (581-617) mümkün olabildi. Sui ve ardından gelen T’ang Hanedanı (617-908) ile ‘’altın çağını yaşadığı ifade edilen’’ bu coğrafyadaki devletler miladın başından bu yana bulunan farklı etnik ve kültürel yapı ile kurulup, şekillenmişti (15). T’ang’tan sonra ‘’Çin’’ menşeli olan Song, Türk menşeli Sha-to’lar(16) Moğol menşeli Kidanlar(925-1120), Mançurya’dan gelen Cürchenler (1120-1234), bu coğrafyayı idare ettiler. Diğer farklı menşeli idarecilerin aksine Mançuların (1636-1912) ataları Cürcenler, Yang-tze’ye ilk ulaşan bozkırlılar olarak bilinmektedir (17). 13. yüzyılda ise Cengiz Han Moğolları önce coğrafyanın kuzeyini ele geçirmiş-1215- (18), halefi Ögeday, Cürcenlere son vermiş, ardından Cengiz’in torunu Kubilay önce 1272’de günümüzün Pekin yakınlarında Dadu’yu kurmuş(19), 1279’da ise Çin’in güneyi olarak ifade edilen bölgeyi ilk ele geçiren bozkırlı olarak kabul edilmektedir(20). ‘’Çin’’ coğrafyasında Moğol hakimiyeti 1368’e kadar sürmüş, yerini ise Zhu Yuangzhang’ın (1368-1398) kurduğu Ming Hanedanı aldı. Ming Hanedanı, etnik bakımdan Çin menşeli idi ancak Zhu, kendini hem Moğolların hem de ‘’Çin’’ menşeli insanların hakimi olarak görmekteydi(21). Bununla beraber Ming Hanedanı iktidardaki süreci boyunca, kuzeyinde kalan Moğollar ile mücadeleyi sürdürmüştür. Ancak Ming Hanedanı’nın sonunu Moğollar değil, kuzeydoğudaki Mançurya’dan aşağıya inen Mançular (1636-1912) getirmiştir. Sonuç olarak miladın öncesinden örneğin (MÖ 1000)- 16. yüzyıla değin Çin coğrafyasının dış dünyası günümüzdeki adlarıyla Doğu Türkistan, Tibet, Moğolistan ve Mançurya olmuştur. Bu yerler, ‘’Çin’’ coğrafyasında siyasi ve ticari ilişkiler kurup, bazıları bu coğrafyada birçok kez idare kurdular (Örneğin Mete soyundan gelen Liu Pang, Liang Devleti, Tabgaçlar, Liao, Curcen gibi) (22). Doğu Türkistan, Mançurya, Tibet ve Moğolistan’ın haricinde ise günümüzdeki adlarıyla Japonya, Kore, Vietnam, Myammar, Tayland, Hindistan gibi coğrafyalar da ‘’Çin’’ coğrafyasının yöneticilerinin siyasi ve ekonomik gündeminde olmuştur(23).
Mançurya’nın konumu. Qinq, Çürçen ve diğer birçok hanedan Mançurya’dan gelmiş ve coğrafyada hakimiyet kurmuştur. Mançurya’ya dair bilgi edinmek için Nicola di Cosmo’nun Ancient China, Kenneth Pletcher’in The Geography of China kitaplarına bakılmalıdır. (Britannica)
Ming ve Qinq Hanedanı Devrinde Yeni Bir Dış Dünya
Ming Hanedanı (1368-1644) devrinde dış dünya ile olan ilişkilerde üç yeni detay ön plana çıkmaktadır:
1-Zhang He adlı ‘’Çin’’ menşeli olmayıp Ming Hanedanı’na hizmet eden denizcinin 7 deniz seferi, – Afrika’ya kadar gelmişti- (24),
2-Osmanlı ile ateşli silahlar vasıtasıyla kurulan temas(25),
3-Avrupa’dan gelen Hristiyanlar- Galeote Pereira(26) Martino Martini(27). gibi.- Bununla birlikte Hristiyanlığın daha önceden de burada bulunduğunu, -örneğin 8.yy’daki kayıtlardan- biliyoruz fakat bu inancın yayıldığını söyleyemeyiz(28). Ancak 16 yy ve 17 yy’da coğrafyaya gelen Hristiyanların sadece ‘’Çin’’ için değil Uzakdoğu Asya tarihi için ayrı bir değerlendirilmesi gerekmektedir (29).
17. yüzyılın başlarında, hatırı sayılır bir gücü olan Nurhacı’dan sonra Hong Taiji (1592-1643) ile gücünü arttıran Mançular, 1636’dan itibaren bugün ‘’Çin’’ olarak bilinen bölgeyi –günümüzdeki toprakların yaklaşık 3/1- eyaletleri haline getirdiler(30). – Bu sıralarda Misyoner Martino Martini, 1655 yılında ‘’Çin’’ adını, Qin Hanedanıyla bağdaştırmıştı, bu, Çin adının bir milletle özleşmesini anlamak açısından önemli bir detaydır (31). Mançurya’dan ‘’Çin’’ coğrafyasına inmiş olan Mançuların yönetim tarzları nedeniyle tıpkı Moğol İmparatorluğu gibi bir İç Asya İmparatorluğu olduğu görüşü bulunmaktadır (32). Mançular, Qinq adını benimsemişlerdir, bunun manasını Bill Hayton İngilizce’ye ‘’pure’’olarak aktarıyor (33). Biz Qinq kelimesinin anlamını -saf, safkan, temiz’’ anlamıma geldiğini düşünebiliriz. Mançular, tarih boyunca ‘’Çinlileşme,’’ gibi iddiaların tutarlı olmadığının iyi bir örneğidirler. Çünkü Mançular, Pekin’de idare kursalar da(34), onlar anadilleri Mançucayı kordular(35) bu sayede Qing 1912’de çökene kadar Mançuca önemini korumuştur(36). Yalnızca köken ve dil korunmakla kalınmamış, Mançu kökenli devlet adamları da ağırlıkla Qing Hanedanı’nın hizmetinde görev almıştır. Örneğin, Bill Hayton’a göre 1689 tarihli Rus Romanov Hanedanıyla imzalanan Nercsinsk-Anlaşmasının nüshasının Çince değil Mançuca olarak yazılmıştır.(37) Bir diğer mesele, bir İç Asya menşeli (örneğin: avcılık) adetlerin Kang-xi (1654-1722) Qianlong (1711-1798) gibi Mançu hükümdarlarının pek sevdiği ve sürekli gerçekleştirmiş olmalarıdır. (38) Demek ki, ‘’Çin’’in dış dünyası, gerçekten ‘’Çin’i’’ bir eyaleti haline getirmişti, bu tespit bence de doğru gözüküyor. Ayrıca Günümüzdeki Çin topraklarının temelini; İç Moğolistan’ı (17 yy), Tibet’i (18 yy) ve Türkistan’ı (Doğu- 18 yy ve sonrasında bir kez daha 19 yy sonları 1878-1884 ) Mançular atmıştı(39). Yine de bir Çinli için Türk (Uygur), Moğol, Mançu, Tibet gibi etnik kökenler 17.yy’dan itibaren ‘’iç yabancı’’ olarak tanımlanabilir çünkü ‘’yabancının da yabancısı’’ Avrupalılar bölgeye intikal etmeye başlamıştı. Avrupalıların ‘’zalim, Qinq ve idare ettiği coğrafyanın mağdur olduğu’’ söylemleri tarihin romantikleştirilip, duygusallaştırılması olarak kabul edilir ve haliyle gerçekçi sayılmaz. Çünkü Avrupalıların, Qinq’e yaptıklarını, Mançu kökenli Qin, Tibetlilere, Moğollara ve Türklere(Uygur, Kazak) yapmıştır (40). Sömürü metodu buradaki esas farklılık olarak kabul edilebilir. Örneğin, 20.yy’a gelindiğinde Moğol beyler, Qinq Hanedanı’na bağımlılıklarının getirdiği hayat şartları nedeniyle aşırı borçlandırılmışlar ve tüccarların eline düşmüşlerdi(41). Çin menşeli vatandaşlar, İç Yabancılardan olan Mançuların, 19.yy’dan itibaren Dış Yabancılar karşısında ülkeyi koruyamadıkları nedeniyle, Mançu nefretlerini ülkenin her yerine yaydılar(42), Sanat dallarından tiyatroculuk bu nefretin ve isyanın yayıldığı, Qinq tarafından bastırılmaya çabalandığı alanlardan bir tanesi olarak örnek gösterilebilir(43).
Çin menşeli Ming Hanedanı’nın (1368-1644) günümüzdeki sınırlarla kıyaslanması.
Qing Hanedanı (1636-1912).
Çin tarihinin ilk devleti kabul edilen Zhou devrinden bu yana, dış dünya ile temaslar eksik olmamış, dış dünya olarak kabul edilen yerlerle çeşitli ittifaklar kurulmuş ve aynı şekilde savaşlar da eksik olmamıştır. Bununla birlikte dışarıdan elde edilen askeri gelişmeler(piyadelik-süvarilik vb), coğrafyadaki hakim gücü belirlemiş, Zhou, Qin(tartışmalı), 16 Hanedan Devri, Sui, T’ang, Sha-to, Yuan, Mançu vb. birçok farklı etnik yapıdan aile Çin coğrafyasının tarihi sınırlarında idare kurmuşlardır. 1912 yılından itibaren ise Japon işgali haricinde yabancı kökenli idareciler yerine Çin kökenli idarecilerinin birbirleriyle mücadelesi söz konusudur.
Bknz: Bill Hayton, The Invention of China, sayfa 7-34.
Bknz: Dorothy C.Wong, ETHNICITY AND IDENTITY, Northern nomads as Buddhist art patrons during the period of Northern and Southern dynasties, Nicola Di Cosmo, Don J. Wyatt (editör) POLITICAL FRONTIERS, ETHNIC BOUNDARIES AND HUMAN GEOGRAPHIES IN CHINESE HISTORY sayfa, 80-81. Ahmet Bican Ercilasun, Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, sayfa, 149. Peter Golden, Türk Halkları Tarihine Giriş, sayfa. 83. Turgun Almas, Uygurlar, sayfa 345-362.
Bknz: Vera Lichtmann-Dorofyeva, MAPPING A “SPIRITUAL” LANDSCAPE Representation of terrestrial space in the Shanhaijing, Nicola Di Cosmo, Don J. Wyatt (editör) POLITICAL FRONTIERS, ETHNIC BOUNDARIES AND HUMAN GEOGRAPHIES IN CHINESE HISTORY sayfa, 53. Kenneth Pletcher, The Geography of China, sayfa, 213. Bill Hayton, The Invention Of China, sayfa. 159.
Manfred Dormos, The Climate of China, sayfa.130-133 -137-138.
Manfred Dormos, A.G.E, sayfa. 130-133- 137-138.
Bknz: Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, sayfa,33-76. Bahaeddin Ögel, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi Cilt I, sayfa 17-36.
Bknz: Derk Bodde, The State And Empire Of Ch’in, THE CAMBRIDGE HISTORY OF CHINA General editors DENIS TWITCHETT and JOHN K. FAIRBANK Volume I The Ch’in and Han Empires, 221 B.C.-A.D. 220 sayfa 20-102. Mark Edward Lewis, The Early Chinese Empires: Qin and Han (History of Imperial China) sayfa, 1. Nicola Di Cosmo, Ancient China and its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History. Sayfa. 161
Derk Bodde, The State And Empire Of Ch’in, THE CAMBRIDGE HISTORY OF CHINA General editors DENIS TWITCHETT and JOHN K. FAIRBANK Volume I The Ch’in and Han Empires, 221 B.C.-A.D. 220 sayfa, 53.
Derk Bodde, The State And Empire Of Ch’in, THE CAMBRIDGE HISTORY OF CHINA General editors DENIS TWITCHETT and JOHN K. FAIRBANK Volume I The Ch’in and Han Empires, 221 B.C.-A.D. 220 sayfa, 31. ,Mark Edward Lewis, The Early Chinese Empires: Qin and Han (History of Imperial China) sayfa 40.
Konuralp Ercilasun,Türk Tarihinde Asya Hunları, sayfa 37-38. Kürşat Yıldırım, Doğu Türkistan’ın Tarihi Coğrafyası, sayfa 44.
Derk Bodde, The State And Empire Of Ch’in, THE CAMBRIDGE HISTORY OF CHINA General editors DENIS TWITCHETT and JOHN K. FAIRBANK Volume I The Ch’in and Han Empires, 221 B.C.-A.D. 220 sayfa,85.
Özkan İzgi, Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları, Sayfa 99-102. Nicola Di Cosmo, Ancient China and its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History. Sayfa,161-252
Nicola Di Cosmo, , Ancient China and its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History. Sayfa 161-252.
Mark Edward Lewis, The Early Chinese Empires: Qin and Han (History of Imperial China) sayfa,139
Dorothy C.Wong, ETHNICITY AND IDENTITY, Northern nomads as Buddhist art patrons during the period of Northern and Southern dynasties, Nicola Di Cosmo, Don J. Wyatt (editör) POLITICAL FRONTIERS, ETHNIC BOUNDARIES AND HUMAN GEOGRAPHIES IN CHINESE HISTORY sayfa, 80-81
Naomi Standen – RAIDING AND FRONTIER SOCIETY IN THE FIVE DYNASTIES, Nicola Di Cosmo, Don J. Wyatt (editör) POLITICAL FRONTIERS, ETHNIC BOUNDARIES AND HUMAN GEOGRAPHIES IN CHINESE HISTORY sayfa, 166.
Don J Wyatt, THE INVENTION OF THE NORTHERN SONG, , Nicola Di Cosmo, Don J. Wyatt (editör) POLITICAL FRONTIERS, ETHNIC BOUNDARIES AND HUMAN GEOGRAPHIES IN CHINESE HISTORY sayfa, 236
Jean Paul Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, sayfa, 167-168. Rene Grousset, Bozkır İmparatorluğu, sayfa. 258-265
Kenneth Pletcher, The Geography Of China, sayfa, 148
Rene Grousset, Bozkır İmparatorluğu, sayfa. 258-265
Bill Hayton, The Invention Of China, sayfa.122
Bknz: Hyun Jin Kim, Hunlar, sayfa, 32. Peter Golden, Türk Hallkları Tarihine Giriş, sayfa 78. Pulat Otkan, Tabgaçlar, sayfa 11. Herbert Franke, Kitanlar ve Çürçenler: Mançurya Ormanlarının Sakinleri, sayfa .538-539. Turgun Almas, Uygurlar, sayfa, 289.
Bknz: Lafcadio Hearn, Japonya, Kyung Moon Hwang, Kore Tarihi, Wolfram Eberhard, Uzakdoğu Tarihi.
Bknz: Wang Jienan, Zhang He’nin Batı Okyanuslarına Seyahatleri
Giray Fidan, Çin’de Osmanlı Tüfeği ve Osmanlılar, sayfa.104
Bknz: Bill Hayton, The Invention Of China,
Bknz: Derk Bodde, The State And Empire Of Ch’in, THE CAMBRIDGE HISTORY OF CHINA General editors DENIS TWITCHETT and JOHN K. FAIRBANK Volume I The Ch’in and Han Empires, 221 B.C.-A.D. 220 sayfa,
Herbert Allen Giles, Eski Çin’de Dinler, sayfa, 60-61
Bknz: : Lafcadio Hearn, Japonya, Wolfram Eberhard, Uzakdoğu Tarihi.
Bill Hayton, The Invention Of China, sayfa.12
Derk Bodde, The State And Empire Of Ch’in, THE CAMBRIDGE HISTORY OF CHINA General editors DENIS TWITCHETT and JOHN K. FAIRBANK Volume I The Ch’in and Han Empires, 221 B.C.-A.D. 220 sayfa,20
Bill Hayton, The Invention Of China, sayfa.5
A.g.e, sayfa.81
Kenneth Pletcher, The Geography Of China, sayfa, 147-149
Bill Hayton, The Invention Of China, sayfa.4
A.g.e, sayfa.4
A.g.e, sayfa, 20
Joanna Waley-Cohen, CHANGING SPACES OF EMPIRE IN EIGHTEENTH-CENTURY QING CHINA, Nicola Di Cosmo, Don J. Wyatt (editör) POLITICAL FRONTIERS, ETHNIC BOUNDARIES AND HUMAN GEOGRAPHIES IN CHINESE HISTORY, sayfa.337, Bill Hayton The Invention Of China, sayfa.18.
Bknz: Karenina-Paulenz, Moğollar, sayfa 88-92. Christopher Beckwith, The Empire of Silk Roads, sayfa, 232. Nicola di Cosmo, KIRGHIZ NOMADS ON THE QING FRONTIER, Nicola Di Cosmo, Don J. Wyatt (editör) POLITICAL FRONTIERS, ETHNIC BOUNDARIES AND HUMAN GEOGRAPHIES IN CHINESE HISTORY, sayfa.351-367. Ahmet Taşağıl, DİA Doğu Türkistan Maddesi.
Daphne Pi-Wei Lei, ENVISIONING NEW BORDERS FOR THE OLD CHINA IN LATE QING FICTION AND LOCAL DRAMA, Nicola Di Cosmo, Don J. Wyatt (editör) POLITICAL FRONTIERS, ETHNIC BOUNDARIES AND HUMAN GEOGRAPHIES IN CHINESE HISTORY sayfa.373-388
Timothy May, Culture and Customs of Mongolia, sayfa 16-17.
Daphne Pi-Wei Lei, ENVISIONING NEW BORDERS FOR THE OLD CHINA IN LATE QING FICTION AND LOCAL DRAMA, Nicola Di Cosmo, Don J. Wyatt (editör) POLITICAL FRONTIERS, ETHNIC BOUNDARIES AND HUMAN GEOGRAPHIES IN CHINESE HISTORY sayfa.373-388.
A.g.e, sayfa.373-388
Almas, Turgun, Uygurlar, Selenge Yayınları, 2013, İstanbul.
Beckwith, Christopher, The Empires Of Silk Road, Prınceton Unıversity Press, 2009, New Jersey.
Beckwith, Christopher, Tibet İmparatorluğu Tarihi, Selenge Yayınları, 2020, İstanbul.
Di Cosmo, Nicola, The Ancient China and It’s Enemies, Cambridge Unıversity Press, 2002, Cambridge.
Di Cosmo, Wyatt, Don J (editör) POLITICAL FRONTIERS, ETHNIC BOUNDARIES AND HUMAN GEOGRAPHIES IN CHINESE HISTORY, Routledge, 2005, London and New York.
Dormos, Manfred, The Climate of China, Springer, 1987, Berlin.
Eberhard, Wolfram, Çin Tarihi, TTK, 2007, Ankara.
Eberhard, Wolfram, Uzakdoğu Tarihi, TTK, 2019, Ankara.
Ercilasun, Ahmet Bican, Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, 2016, Dergah Yayınları,
Ercilasun, Konuralp, Türk Tarihinde Asya Hunları, Dergah Yayınları, 2019, İstanbul.
Fidan, Giray, Çin’de Osmanlı Tüfeği ve Osmanlılar, Yeditepe Yayınları, 2011,İstanbul.
Giles, Herbert Allen, Eski Çin’de Dinler, Doğu Batı Yayınları, 2017, Ankara.
Golden, Peter, Türk Halkları Tarihine Giriş, Ötüken Neşriyat, 2016, İstanbul.
Grousset, Rene, Bozkır İmparatorluğu, Ötüken Neşriyat, 2017, İstanbul.
Hayton, Bill, The Invention of China, Yale Unıversity Press, 2020, New Haven and London.
Hearn, Lafcadio, Japonya, Doğu Batı Yayınları, 2016, Ankara.
Hwang Mon, Kyung, Kore Tarihi, Feylesof, 2017, İstanbul.
Jienan, Wang, Zhang He’nın Batı Okyanuslarına Seyahatleri, Kaynak Yayınları, 2016, İstanbul.
Kim, Hyun Jin, Hunlar, Gumbel, 2020, İstanbul.
Lewis, Mark Edward, The Early Chinese Empires: Qin and Han (History of Imperial China), Harvard University Press, 2009, Cambridge, Massachusetts London,
May, Timothy Michael, Culture And Customs of Mongolia, Greenwood Press, 2009, London.
Otkan, Pulat, Tarihçinin Kayıtları’na (Shi Ji) Göre Hunlar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018, İstanbul.
Otkan Pulat, Tabgaçlar, Ötüken Neşriyat, 2020, İstanbul.
Ögel, Bahaeddin, , Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi Cilt I-II, TTK, Ankara, 2014.
Paulenz Kollmar, Karenina, Moğollar, Runik Kitap, 2020, İstanbul.
Pletcher, Kenneth, The Geography of China, Britaninca, 2011,
Roux, Jean Paul, Moğol İmparatorluğu Tarihi, Kabalcı Yayınevi, 2011, İstanbul.
Sinor, Denis(editör), Erken İç Asya Tarihi, İletişim Yayınları, 2014, İstanbul.
Schafer, E.Hatzel, Semerkand’ın Altın Şeftalileri, Selenge Yayınları, 2020, İstanbul.
Taşağıl, Ahmet, Türkistan, DİA LXI, 2012, İstanbul.
Togan, A.Z.Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019, İstanbul.
Twitchett Denis, Loewe Michael(Editör)The Cambridge History of China, Volume 1: The Ch’in and Han Empires, 221 BC–AD 220, 1986
Yıldırım, Kürşat, Doğu Türkistan’ın Tarihi Coğrafyası, Ötüken Neşriyat, 2015, İstanbul.
Yıldırım, Kürşat, Bir Zamanlar Türk İdiler- Türk Kökenli Çin Aileleri, Ötüken Neşriyat, 2017, İstanbul.
Yıldırım, Kürşat, Bozkırın Yitik Çocukları Juan Juanlar, Yeditepe Yayınevi, 2015, İstanbul.
Yıldırım Kürşat(editör), Türk-Moğol Tarihi, Yeditepe Yayınevi, 2021, İstanbul.