Zheng He dünya denizcilik tarihinin en önemli şahıslarından birisidir. Onun Nanjing’den Kenya’ya uzanan yolculuğu bugün Çin’in Güneydoğu Asya ve Afrika Ülkeleriyle olan ilişkilerinde önemli bir mil taşı olarak kabul edilmektedir. Ayrıca Avrupa Denizcilik Tarihi ile Çin Denizcilik Tarihinin mukayesesinde de büyük bir rol oynamaktadır. Genellikle Kolomb, Vasco de Gama, Bartolemeu Diaz gibi denizcilerle kıyaslanan Zheng He’nin bu denizcilerden daha erken tarihlerde okyanusları aşıyor oluşu da dikkat çekici unsurlardan biridir.
Bu yazı iki bölümden oluşmakta olup, ilk bölümde Zheng He’yi önce esir alan, ardından yetiştiren ve Kenya’ya uzanan yolculuğunu gerçekleştirmesini sağlayan Ming Hanedanı’nın kuruluş süreci ile Ming Hanedanı’nın iki önemli hükümdarı olan Zhu Yuanzhang ve Zhu Di’nin hayatına kısaca değinilmektedir. İkinci bölümde ise Zheng He’nin esir düşüp, hadım edilmesi ardından devlet hizmetine girişi ile yedi seyahatine değinilmektedir.
Genel olarak 907’den Moğol kökenli Liao Hanedanı ile başlayan, 1215’da ise Cengiz Han’ın bugünkü Pekin’i ele geçirmesiyle “Çin Coğrafyasında Moğol İdaresi” olarak kabul edebileceğimiz dönem 1260 ile 1278 yılları arasında Kubilay Han’ın güneydeki (başkenti Lin’an 臨安 ) Song Hanedanı’nı 南宋 bitirmesiyle ilk kez bütün Çin coğrafyasını kapsamıştır (1). 1271’de Kubilay Han’nın Hanedanı adlandırmasıyla 1368’de son hükümdar Togan Temür’ün Pekin’den Moğolistan’a kaçmasına kadar olan devir Yuan Hanedanı olarak adlandırılmaktadır (2). Yuan Hanedanı tıpkı kendisinden önceki Moğol kökenli Liao 辽朝, Mançu kökenli Jin Hanedanı 金朝 gibi bugünkü Pekin ve civarını devletin merkezi yapmıştır (3). 1272 yılında burada Dadu şehri kurulmuş ve 1368 yılında Moğollar burada devrilene kadar Yuan Hanedanı’nın başkenti olmuştur (4). Yuan Hanedanı özellikle Kubilay’ın devlet düzenlemelerinden ötürü Çin’de “meşru hanedan” kabul edilirken, iktidarı kaybetme gerekçelerini araştırdığımızda insani hatalar (yozlaşan yönetim vs.) haricinde çevresel felaketlerin çok büyük bir rol oynadığı görülmektedir (5). Büyük depremler, yaşanan kıtlıklar, veba salgınları ve yıkıcı tayfunlar devletin ekonomik refahını kayda değer bir şekilde düşürdüğü gibi halka da çok zarar vermesi nedeniyle Yuan Hanedanı’nın hakimiyetini zayıflatmış ve nihayetinde çöküşe yol açmıştır (6). Yuan Hanedanı’nın sonunu getiren beşeri etmen ise Kızıl Türban İsyanı紅巾起義1335/1351-1368 olmuştur (7). Yuan devrinde baş gösteren pek çok zararlı etmenin Yuan Hanedanını deviren Ming Hanedanı’nın 明 朝 kurucusu Yongle’nin babası Zhu Yuanzhang’in朱元璋 çok zor bir çocukluk geçirmesine yol açtığını biliyoruz. Zhu Yuanzhang, çocuk yaşta ailesini vebadan kaybetmiştir (8). Genç yaşlarda Budist manastırına giren Zhu Yuanzhang, Kızıl Türban İsyanına katılmış ve zamanla yükselmiştir. 1352 yılında Ma ile evlenen (9) Zhu Yuanzhang, 1356 yılında Nanjing’i 南京1368 yılında ise Dadu’yu ele geçirerek Ming Hanedanı’nı ilan etmiş ve 1368–1398 yılları arasında Hongwu 洪武unvanıyla imparator vazifesini üstlenmiştir (10)
Zhu Yuanzhang, Moğolların Çin’deki hakimiyetine son verse de, Çin’de yaşayan Moğolları tamamen def edememiş, bu yüzden Moğollara karşı bazen olumlu davranışlarda bulunmuş, bazense sert önlemler almıştır (11). Orta Asya’daki Timur ile de diplomatik temaslarda bulunan Zhu Yuanzhang’in Timur ile olan diplomatik ilişkisinin iyi olduğu söylenemediğinden ötürü Timur’un Çin seferinin gelişigüzel bir karar olmasından ziyade mazisi olan bir mesele olduğunu söylemek mümkündür (12). Vietnam, Goryeo고려 ve Joseon Koresi 조선 ile de temasları olan Zhu Yuanzhang’ın hükümdarlığı boyunca iç işlerde oldukça şüpheci bir insan olduğuna vurgu yapılmaktadır (13). Bu nedenle Zhu Yuanzhang, 1382 yılında Jin Yi Wei 锦衣卫 adlı bir istihbarat-polislik teşkilat kurmuştur ve bu teşkilatın (Jin Yi Wei) görevlileri Çin kanunlarından muaf olup, sadece imparatora hesap verme yükümlülükleri bulunmaktaydı ve istedikleri herkesi yargılama hakkına sahiplerdi (14). Zhu Yuanzhang devrinin diğer bir meselesi, Zhu Yuanzhang, Moğollarla ve Vietnamlılarla uğraşırken ele geçirdiği yerlerde yaptırdığı katliamın ardından buralarda kalan çocukları hadım edip kendi hizmetine almasıdır. Yongle永乐ve Xuande 宣德 (1425-1435) devrinin en büyük denizcisi Zheng He de bu hadım edilmiş devlet hizmetine alınan çocuklardan biriydi.
Çin tarihinin en önemli hükümdarlarından biri kabul edilen Zhu Di 1360 yılında Nanjing’de dünyaya geldi. Annesi Zhu Yuanzhang’ın eşi ve aynı zamanda 1368’den sonra imparatoriçe olup 1382 yılında ölen Ma’dır. Zhu Di, Zhu Yuanzhang’ın dördüncü çocuğuydu ve 10’lu yaşlarında bugünkü Pekin yakınlarındaki Yan Eyaletine gönderilmiştir (15). Burada yaklaşık 30 yıl kalan Zhu Di’nin hayatının burada şekillendiğini ve 1421 yılında da başkenti Pekin’e taşımasının coğrafyanın Moğollara karşı stratejik önemini iyi bilmesinden kaynaklı olduğu söylenebilir. 1402 yılında tahta çıkıp Yongle adını almadan önce Zhu Di’nin iki olayı dikkat çekmektedir:
Görsel 1: Zhu Yuanzhang 1398-1398
Zhu Di 1360-1424
4 yıllık sarsıcı bir iç savaşın ardından Zhu Yunwen’i tahtından indiren Zhu Di, kendini Moğol Yuan Hanedanı’nın kurucusu Kubilay Han’ın varisi gördü ve 1402 yılında Yongle永乐 adıyla tahta geçti 1424 yılında ölene kadar da devleti yönetti. Tahta geçmesi Yongle için sorunların bittiği anlamına gelmiyordu. Çünkü dünya tarihinin en büyük askeri dehalarından sayılan Emir Timur gözünü Yongle’nin topraklarına dikmişti (18). Ancak Emir Timur’un sefer yolunda ölmesi üzerine, Yongle’nin bu meseleyi daha fazla düşünmesine gerek kalmamıştır.
“Eğer Emir Timur ölmeseydi ne olurdu?” sorusu kaçınılmaz olarak akıllara gelmektedir. Bu soru büyük ölçüde yanıtlanamayacak bir sorudur ancak şuna yanıt vermek mümkündür: Timur’un sefer yolunda ölmesiyle Yongle ona karşı hazırlanmak için yapacağı masraftan büyük bir tasarruf sağlamıştır ve daha rahat bir şekilde siyasi, askeri ve ekonomik politikalarını hükümdarlığı boyunca yürütmüştür. Timur’un ölümünün ertesi yılı Timurlu Devleti elçisi tarafından Müslüman olmaya davet edilen Yongle (19) 22 yıllık hükümdarlığında politikaları gereğince Tibet’e 1403 yılında Hou Xian 候顯adlı elçisini gönderip buradaki Budizm hareketleriyle ilgilendi (20). Bir diğer gönderdiği elçi Chen Cheng 陳誠, Doğu Türkistan’da bulunan Hami şehrinden bugün Afganistan’da bulunan Herat şehrine kadar Timur devleti ve diğer idarelerle diplomatik temaslarda bulunması için gönderildi. Kore ile de oldukça yakın temaslarda bulunan Yongle, 1406 yılında Japonya’yı istila etmeye niyetlenmiş ve bu isteğini Joseon hükümdarı Taejong’a bildirmiştir (21). Buna göre Yongle, Japonya’ya istila etmek için Kore’yi üs olarak kullanacaktı ve bu talep Taejong’u oldukça rahatsız ettiği için nihayetinde bir şekilde gerçekleşmediği bilinmektedir (22). Deniz hakimiyeti açısından çağının en büyük denizcisi kabul edebileceğimiz Zheng He’yi himaye edip Güneydoğu Asya ülkeleriyle diplomatik temaslar kurdu (23). Hatta Zheng He, Yongle adına oradaki içişlere müdahale bile etti (24). Diplomatik ilişkilerin yanı sıra Yongle Moğollarla ve Vietnamlılarla pek çok kez savaştı (25). Hatta Beş Moğol seferine bizzat katılan Yongle’nin ölümü de 1424 yılında Moğollara karşı yürüttüğü son seferinde gerçekleşti (26). Askeri ve politik açıdan oldukça hareketli Yongle devrinin sonlarında gelindiğinde ise Çin’de zirai gelirlerin düştüğü ve ayrıca yapılan kara ve deniz seferleri gibi onca masrafın devleti zorlamaya başladığı ve kar getirmediği görülmektedir (27). Sonuç olarak Yongle, Çin, Tibet, Moğolistan, Kore, Japonya, Vietnam, Laos, Tayland, Sri Lanka, Hindistan, Kamboçya ve diğer pek çok bölgedeki siyaseti takip etmeye çabalayan oldukça enerjik bir hükümdardı. Amiral Zheng He da bu politikasının denizlerdeki en büyük yardımcısıydı.
Görsel 3: Zheng He
Zheng He 郑和veya asıl adıyla Ma Sanbao 馬 三保1371 yılında Yunnan’da doğdu. Müslüman bir ailede büyüyen (Hui) Ma Sanbao’nun ataları Cengiz Han devrinden bu yana Moğolların ve onun Çin’deki mirasçısı Yuan Hanedanı’nın hizmetkarıydılar (28). Hatta Yunnan bölgesi 1368 yılında Yuan Hanedanı, Ming Hanedanı tarafından yıkılmasına rağmen Ming Hanedanı’na katılmamıştır. Ancak Yuan Hanedanı’nın yıkılışından ancak 14 yıl sonra (1382) Zhu Yuanzhang, generali Fu Youde vasıtasıyla 傅友德 Yunnan’ı ele geçirip burada bir kıyım yaptırmıştır(29) (Ma Sanbao’nun babası da bu kıyımda hayatını kaybedenlerden birisidir). Ma Sanbao Ming Hanedanı’nın savaş esiri olarak Nanjing’e götürülmüş ve bu esareti sırasında hadım edilmiştir (30).,
Görsel 4: Yunnan Eyaletinin Bugünkü Konumu (Çin Halk Cumhuriyeti)Nanjing’deki esareti sırasında kendisinden istifade edilmesi adına esaretten devlet görevlerine getirilen Ma Sanbao, Zhu Yuanzhang devrinde Yan eyaletinde (Pekin) görev yapan geleceğin imparatoru olan Zhu Di’ye hizmet etmesi için Yan eyaletine gönderildi (31). Zhu Di, Ma Sanbao’nun yeteneğini fark etmiş ve ömrü boyunca ondan faydalanmıştır. 1398-1402 yılları arasındaki 4 yıllık iç savaş sonrasında tahta geçen Zhu Di daha sonra Yongle olmuş, Ma Sanbao’ya Zheng soyadını bahşetmiştir. Böylelikle bu tarihten sonra Ma Sanbao’yu, tarih sahnesinde Zheng He olarak görmekteyiz (32). Ülkenin dört bir köşesinde kontrolü sağlayan Yongle artık büyük hedeflerini gerçekleştirmek üzere harekete geçmiştir. Bunun için Deniz yolunu kullanarak büyük kazanımlar peşinde olan Yongle, 20 yılda Asya ile Afrika kıtaları arasında yapılacak deniz seferlerine Zheng He’yi atamıştır. Böylece, Zheng He, 1405-1433 yılları arasında Yongle devrinde altı, Xuande 宣德 (1425-1435) devrinde ise bir kez olmak üzere toplamda yedi deniz seferi düzenlemiştir.
Görsel 5: Zheng He’nin Deniz Seferleri
1405 yılının Temmuz ayında başkent Nanjing’den 南京ayrılan Zheng He başkentin kuzeyinde bulunan Jiangsu’daki 江苏; Liujagang Limanından刘家港yola çıkıp iki yıllık seyahatine başladı (33). İlk olarak Vietnam’ın güneyine inen Zheng He, oradan Cava adasına Cava adasından da Malakka’ya, Malakka’dan Sri Lanka’ya oradan da Hindistan’ın güneyindeki Guli’ye (bugünkü Kerala’da) ulaştı (34). 1407 yılında Zheng He dönüş yolunda ise kendisine bugün Endonezya’daki Sumatra adasını kendine üs edinen Guandong’lu korsan Chen Zuyi 陳祖義 ile karşılaştı ve İki taraf arasında gerçekleşen muharebe sonrası yenilen Chen Zuyi yakalandı ve o zamanki Ming Çini’nin başkenti Nanjing’e götürüldü ve başkentten çıkan karar Chen Zuyi’nin idam edilmesi oldu (35) Zheng He iki yıl süren ilk deniz seyahati boyunca pek çok yerde diplomatik temaslarda bulunmuştur. Örneğin Cava Adası’nın yerel hükümdarına Yongle’nin mektubunu okuyarak onu uyarıp Yongle adına yıllık haraç talep etmiştir (36). Bunun haricinde Hindistan’ın güneyinde de bir anıt diktirmiştir (37).
Nanjing’e dönüşünden yalnızca birkaç hafta sonra Yongle, Zheng He’yi ikinci deniz seferine gönderdi. Jiangsu’dan yola çıkan Zheng He, Cava Adasına uğrayıp ilk seferinde haraç sözü aldığı Cava hükümdarından parasını almaya geldi. Para eksik bir şekilde ödense de bu sözün yerine getirilmemesine, uzun vadede Cava adasıyla münasebetleri olumsuz etkilememesi amacıyla fazla hoşnutsuz bir tepki verilmedi (38). Cava adasından alınan cüzi haracın ardından Tayland’a geçen Zheng He bu bölgenin hükümdarıyla görüştü. Bu görüşmenin sonrasında Tayland’da Zheng He’nin heykeli dikildi (39). Tayland’ın ardından Hint okyanusunu geçen Zheng He Sri Lanka’ya vardı (40). Sri Lanka’dan Malakka boğazını geçerek Nanjing’e geri döndü.
Bu seferinde Vietnam, Kamboçya, Singapur, Sri Lanka ve Hindistan’ın güneydoğusuna uğrayan Zheng He’nin yaşadığı en dikkat çekici olay Sri Lanka’daki hükümdar tarafından esir alınıp ve Yongle’den fidye talep edilmesi olmuştur (41). Ancak bir şekilde esaretten kurtulan Zheng He’ye askeri desteğin de gelmesiyle Zheng He, yaklaşık bir hafta süren mücadele sonucunda hükümdarı mağlup edip onu tahtından indirdi. Zheng He’yi esir alan hükümdarın öldürülmeyip Çin’e getirilmesi kararı alındı ve Yongle’nin emriyle yerine Sri Lanka’da tahta eski hükümdarın akrabalarından biri geçirildi (42).
Yedi seferin geneline baktığımızda ilk üç seferin normal olarak kapsamının daha dar olduğu görülür. İlk üç seferin ardından artık daha uzak yerlere gidilme kararı alınmıştır. Artık hedef Hürmüz boğazını aşmaktır. 1413 yılında yola çıkan Zheng He, Vietnam’dan Sumatra’ya inerek buradaki bir saltanat darbesine Yongle’nin emriyle müdahale etti (43). Darbeci, Zheng He tarafından mağlup edilip Çin’e gönderilmiş ve burada da idam edilmiştir (44). Sumatra’dan Hint Okyanusuna yönelen Zheng He fırtınaya yakalanıp buradaki dalgalar yüzünden neredeyse canından olacakken Hürmüz Boğazını güçlükle geçebildi (45). Burada bölgenin yerel idarecileri ile de görüşen Zheng He Çin’e dönerken başta zürafa olmak üzere pek çok hayvan ve mücevheri de yanında getirmiştir (46). Dönerken Hürmüz’e gittiği zamanki kadar zorluk çekmeyen Zheng He, Eylül 1415’te de başkent Nanjing’e dönmüştür.
Görsel 6: Bengal Sultanı tarafından Zheng He’ye hediye edilen zürafanın tasviri
Zheng He bu seyahatinde daha da ilerledi ve Aden körfezine kadar geldi. Buradaki idareci tarafından karşılandıktan sonra Afrika kıtasına indi ve Somali’ye kadar indi. Afrika kıtasından Zebra, Aslan gibi pek çok hayvanı almanın yanı sıra birçok bölgeden elçi getirerek ülkesine dönmüştür (47). Zheng He’nin Afrika seyahati Çin tarihi için çok önemli bir gelişmedir. Daha öncesinde de Çinliler Asya’nın batı köşelerinde görülebilirken (48), ilk kez devlet destekli bir Afrika seyahati yapılması Zheng He’nin beşinci seferinin önemini arttırmaktadır. Bugünlerde Çin Halk Cumhuriyeti’nin Afrika’daki konumunun çok güçlü olması da Zheng He’nin Afrika kıtasında kurduğu ilk temasa yapılan atıfları arttırmaktadır (49).
Yongle devrindeki son Zheng He seyahatinin amacı beşinci seferinde getirdiği elçileri geri götürmek olmuştur (50). Başkentin Beijing’e taşınmasının tamamlanması (51), Sui Hanedanı’ndan bu yana var olan büyük kanalın onarılması (52), bitmek bilmeyen Çin-Vietnam harbi, ekonomiden sorumlu Xia Yuanji夏原吉 (1363-1430) gibi saray memurlarından Zheng He’ye karşı yükselen muhalefet (53) ve gelirlerde yaşanan düşüşler(54) Zheng He’nin diplomatik seyahatlerini kısıtlamış ve altıncı seferden sonra 9 yıl boyunca sefere çıkamamasına neden olmuştur.
1425’te başa geçen İmparator Xuande hükümdarlığının 2. yılında Vietnam’dan çekilmiş, 6. yılında ise Zheng He’yi yedinci bir seyahat düzenlemesi için görev başına getirmiştir (55). 60 yaşını aşan Zheng He bu görevi kabul etmiş ve seyahate çıkmıştır. Hindistan’dan Mekke’ye gitmek istediği fakat bu fikrini gerçekleştiremediği, ancak bir Müslüman olan Ma Huan’ı馬歡 (1380-1460) Mekke’ye gönderdiği iddia edilmektedir (56). Yedinci seferinin dönüşünde hastalanan Zheng He Çin’e varamadan 1433 tarihinde hayatını kaybetmiştir.
Sonuç
60 yılı aşan hayatı boyunca önce ailesi katledilip esir düşen ardından da esir düştüğü devlette adım adım yükselip kendisini Çin tarihine ve dünya denizcilik tarihine yazdıran Zheng He, Yongle ve Xuande devirlerinin temel figürlerinden biri olmuştur. Zheng He’nin ölümünün ardından neden başka kişilerin de Zheng He’nin rolünü üstlenemediği, denizcilikte niçin bu kapsamda başka bir seyahat yapılmadığının sorusuna cevap aranmıştır. Aslında Çin’de yaşayanlar kısıtlayıcı kararlara rağmen denizcilikten izole olmuş değildiler ancak Zheng He’nin ölümünden sonra doğuda ve güneydoğudaki Çin eyaleti Japon korsanlar karşısında uzun bir süre çaresiz ve savunmasız bir durumda kalmışlardır. Ming Hanedanı’nın yaşadığı siyasi istikrarsızlıklar, Yongle gibi güçlü bir hükümdarın eksikliği, kötü yönetim neticesinde yaşanan gelir kaybı ya da var olan gelirlerin göze çarpacak kadar geniş çaplı yaşanan yolsuzluk gibi nedenlerle verimli kullanılamaması, ülkelerarası deniz ticaretine en başından beri karşı olan düşüncenin iktidar tarafında hakim olması devlet destekli büyük deniz seyahatlerini Zheng He’nin yedi seyahatinden ibaret kılmıştır.
Dipnotlar
Kaynakça
Aka, İsmail, Timur ve Devleti, TTK, 2017, Ankara.
Barthold, Wilhelm, Uluğ Beğ ve Zamanı, TTK,2015, Ankara.
Bielenstein, Hans, DIPLOMACY AND TRADE IN THE CHINESE WORLD 589-1276, BRILL, Leiden-Boston, 2005.
Di Cosmo, Nicola, Wyatt J Don edited,Political Frontiers, Ethnic Boundaries and Human Geographies in Chinese History, Routledge Curzon,2005, New York/London.
Ebrey Patricia- Walthall, Anne, East Asia A Cultural, Social, and Political History, WadsworthPublishing, 2014, Boston, Usa.
Eberhard, Wolfram, Çin Tarihi, TTK, 2007, Ankara.
Eberhard, Wolfram, Uzakdoğu Tarihi, TTK, 2019, Ankara.
Fidan, Giray, Çin’de Osmanlı Tüfeği ve Osmanlılar, Yeditepe Yayınları, 2011,İstanbul.
Folch Dolors, The Seas of Zheng He, 2008.
Gaohua, Chen, The Capital of The Yuan Dynasty, Silkroad Press, 2015,
Grousset, Rene, Bozkır İmparatorluğu, Ötüken Neşriyat, 2017, İstanbul.
Guang Ma, Re-evaluating the Wokou Problem in East Asia During the 1220s and 1390s from the Perspective of Environmental History, Journal of Asian History 54(2):261, January, 2020.
Hayton, Bill, The Invention of China, Yale Unıversity Press, 2020, New Haven and London.
Jienan, Wang, Zhang He’nın Batı Okyanuslarına Seyahatleri, Kaynak Yayınları, 2016, İstanbul.
Kavala, Coşkun Faik, Çin Kitabı, Resse, 2015, İstanbul.
Khazanov A.K, Göçebe ve Dış Dünya, Doğu Kütüphanesi, 2015, İstanbul.
Kong Chan, Robert, Korea-China Relations in History and Contemporary Implications, Palgrave Macmillan, 2018, Australia.
May, Timothy Michael, Culture And Customs of Mongolia, Greenwood Press, 2009, London
Rossabi Morris edited, Eurasian Influences on Yuan China, Institute of Southeast Asian Studies, Singapore, 2013.
Pletcher, Kenneth, The Geography of China, Britaninca, 2011.
Papelitzky, Elke, Naval Warfare of the Ming Dynasty (1368–1644): A Comparison Between Chinese Military Texts and Archaeological Sources,, In book: Archaeological Approaches to Breaking Boundaries: Interaction, Integration and Division (pp.129-136), BAR Publishing 2017.
Tana, Li, The Mongol Yuan Dynasty and the Climate, 1260–1360, The Crisis of the 14th Century Teleconnections between Environmental and Societal Change? (pp.153-168)Publisher: Das Mittelalter. Perspektiven mediävistischer Forschung, 2019.
TIEH-TSENG LI Historical Status of Tibet, Colombia University, 1956, New York.
Tsai Henry Shih Shan, Perpetual Happiness The Ming Emperor Yongle, University of Washington Press, 2001, Seatle and London.
Yıldırım, Kürşat, Çin Tarihi, Ötüken Yayınları, 2021, İstanbul.
https://www.fmprc.gov.cn/ce/ceke/chn/sbgx/t204432.htm